Stefan (Szczepan) Magnus (zm. po 1186/7), kasztelan krakowski, protoplasta małopolsko-śląsko-sieradzkiego rodu Lisów.
Braćmi jego byli Klemens i Jan, a bratem zapewne stryjecznym woj. krakowski Mikołaj Stępocic.
Po raz pierwszy S. był wzmiankowany 21 III 1161 podczas zjazdu w Łęczycy, na dokumencie książąt Bolesława IV Kędzierzawego i Henryka Sandomierskiego dla kolegiaty w Czerwińsku; dowodzi to jego przynależności do możnowładczej elity rządzącej. T.r. był opiekunem (prawdopodobnie także wujem) nieletnich synów: Krystyna, Ottona i Wszebora, byłego wojewody z ok. r. 1145 Wszebora. Dn. 31 XII 1166, podczas zjazdu w Krakowie książąt Bolesława Kędzierzawego z Mieszkiem III Starym i Kazimierzem Sprawiedliwym, był S. z określeniem stolnika (dworu Bolesława) jedynym świeckim świadkiem dokumentu w sprawie zamiany dóbr między księżną Marią, żoną Bolesława i bp. nominatem krakowskim Gedką. Na początku r. 1168 przyłączył się do możnowładczej opozycji przeciw Bolesławowi Kędzierzawemu; 2 II t.r., z synami Stefanem i Wincentym, bratem stryjecznym Mikołajem oraz braćmi Klemensem i Janem (dwaj ostatni bez określenia związków rodzinnych), brał udział w zjeździe w Jędrzejowie, popierającym kandydaturę Mieszka Starego na tron krakowski. Wobec spełnienia przez Bolesława Kędzierzawego żądań opozycji, S. i inni możni zdecydowali o pozostawieniu go przy władzy. Po śmierci tego księcia i objęciu rządów przez Mieszka Starego (1173), S. został ko-mesem krakowskim, uważanym przez niektórych za tamtejszego wojewodę (J. Długosz); najnowsze badania dowiodły, że chodziło jednak o urząd kasztelana. W r. 1177 wystąpił, tak jak pozostali możnowładcy, z samym tylko imieniem przy Mieszku Starym na wielkim zjeździe w Gnieźnie, błędnie uważanym w starszej historiografii za spotkanie opozycji przeciw władcy. Janusz Bieniak przedstawił nieprzekonującą hipotezę, że nie można S-a utożsamiać ze Stefanem występującym na dalekim szóstym miejscu na liście świadków dokumentu zjazdowego. Tymczasem Mieszko Stary spotkał się w Gnieźnie, m.in. z Leszkiem mazowieckim i książętami śląskimi: Bolesławem Wysokim i Mieszkiem Plątonogim, zatem pierwsze miejsca przypadły ich najwyższym urzędnikom i szóstą pozycję S-a uznać trzeba za do-statecznie wysoką, możliwą do zajęcia przez kaszt. krakowskiego. Drugą przesłanką eliminującą, wg Bieniaka, S-a z grona osób żyjących w r. 1177 jest przekonanie, że znanym z Kroniki Mistrza Wincentego interlokutorem bp. krakowskiego Gedki, ostro piętnowanym za sposób sprawowania władzy był nie Mieszko Stary lecz kaszt. krakowski, w którym upatruje on Henryka Kietlicza. Jednakże przeczy tej tezie fakt, że w gronie najwyższego możnowładztwa małopolskiego nie występował w tym czasie drugi Stefan, a Kietlicz nie tylko nie był t.r. kaszt. krakowskim, gdyż na tym urzędzie pojawił się dopiero w następnym dziesięcioleciu, ale w ogóle brak o nim jakichkolwiek wiadomości z tego czasu. Bieniak nie wyjaśnia w jaki sposób rzekomy kaszt. krakowski Kietlicz przetrwał na urzędzie kryzys rządów Mieszka Starego; twierdzenie, że zawdzięcza to koligacjom małżeńskim nie ma podstaw źródłowych. Mistrz Wincenty nie podał imienia kasztelana, przeciwnika bp. Gedki. Twierdzenie Bieniaka opiera się na przekazie kronik śląskich, które bunt Kietlicza przeciw Kazimierzowi Sprawiedliwemu z r. 1191 przeniosły (bezzasadnie) wraz z postacią kaszt. krakowskiego Kietlicza o ponad dziesięć lat wcześniej, do wydarzeń z r. 1177. Imię kaszt. krakowskiego z t.r. przechowała małopolska tradycja. Wg katalogów biskupów krakowskich redakcji świętokrzyskiej i dominikańskiej oraz niezależnego od nich katalogu Długosza, był nim właśnie S. i to on popadł w konflikt z bp. Gedką oraz został przez niego obłożony klątwą; źródła te sprowadzały jednak spór tylko do rodzinnych spraw S-a (bigamia). Z Kroniki Mistrza Wincentego wynika natomiast, że niewymieniony imiennie kaszt. krakowski był z powodu surowych rządów karcony przez bp. Gedkę, za co przysiągł mu zemstę. Długosz wspominał w Rocznikach o S-ie właśnie przy wydarzeniach r. 1177, choć tytułując go woj. krakowskim, błędnie uważał za przeciwnika Mieszka Starego; uzupełnił on przekaz Mistrza Wincentego o imię S-a. Powyższe spostrzeżenie pozwala nie mnożyć konfliktów bp. Gedki z dwoma kolejnymi zarządcami prowincji krakowskiej. Dlatego też to właśnie do S-a trzeba odnieść słowa biskupa o «ucisku» i «krzywdach», którymi charakteryzował on rządy kaszt. krakowskiego. Obecnie podkreśla się, że były to działania zmierzające do wzmocnienia władzy książęcej. Po r. 1177 nie wystąpił już S. z tytułem kaszt. krakowskiego. Pod koniec życia, po śmierci bp. Gedki (1186), wrócił do działalności politycznej. Był obecny w l. 1186/7 w Krakowie na zjeździe Kazimierza Sprawiedliwego z Mieszkiem Starym, na którym załatwiano sprawę przejęcia przez Kazimierza spadku na Mazowszu po Leszku (zm. 1185), synu Bolesława Kędzierzawego. Dokument zjazdowy nie jest znany, natomiast lista świadków, pochodząca prawdopodobnie z niego, została być może wykorzystana w XVII w. na sporządzonym wówczas falsyfikacie z datą 1163; domysł Bieniaka, że lista świadków pochodzi z dokumentu z początku l. osiemdziesiątych XII w. zakwestionował K. Jasiński. Zapewne S. zmarł po l. 1186/7. Wg tzw. Albumu miechowskiego z r. 1198 miał S. nadać klasztorowi Bożogrobców w Miechowie wieś «Coccham superiorem», identyfikowaną ze Szczepanowicami nad rzeką Koszczą pod Miechowem. Najpewniej posiadał tam dwie osady o tej nazwie; z jednej z nich rozwinęła się właśnie wieś Szczepanowice, pozostająca następnie w posiadaniu potomków S-a.
S. był przynajmniej dwukrotnie żonaty, przy czym, wg katalogu biskupów krakowskich, powtórny związek małżeński zawarł za życia dotychczasowej żony; wedle tych przekazów, kiedy nie pomogły napomnienia kościelne, a nawet ekskomunika, biskup ostentacyjnie, przy biciu w dzwony, wyjeżdżał z Krakowa ilekroć S. do niego wjeżdżał. W najnowszej historiografii przypadek S-a interpretuje się jako dowód, że jeszcze w 2. poł. XII w. zdarzały się wśród polskiego możnowładztwa małżeństwa niekanoniczne (M. Starnawska). Synami S-a byli Stefan i Wincenty, wzmiankowani w r. 1168. Pierwszy posiadał majątki w Małopolsce (Książ Mały), na Kujawach (Rakutowo i Dąbie pod Brześciem, które nadał klasztorowi Cystersów w Jędrzejowie) oraz na Górnym Śląsku (Grudynia, o której w r. 1234 napisano, że niegdyś została nadana przez «barona» Stefana jednemu z klasztorów). Na Górnym Śląsku miał też zapewne większy kompleks posiadłości, przejęty przez wnuków S-a (synów Stefana): Andrzeja (występował w l. 1222–34), kaszt. bytomskiego, należały do niego wsie Maciowakrze i Ucieszków w sąsiedztwie Grudyni, magistra Bogusława (występował w l. 1212–39), kanonika i kanclerza krakowskiego, fundatora klasztoru w Woszycach koło Rybnika, oraz Wojciecha (występował w l. 1212–39), kanonika krakowskiego, archidiakona i kanclerza krakowskiego. Drugiego z synów S-a, Wincentego, próbowano identyfikować z Mistrzem Wincentym zwanym Kadłubkiem, bp. krakowskim i kronikarzem (B. Kürbis). Domysł nie zyskał aprobaty (Bieniak, Śliwiński), bowiem synami Wincentego (a wnukami S-a) byli Jaksa z Szybowic (występował w l. 1221–74), kaszt. wrocławski (1251–62) oraz Stefan (występował w l. 1226–44), woj. wrocławski. Od jednego z młodszych braci S-a, należy najpewniej wywodzić dolnośląską linię rodu Lisów-Wierzbnów.
Urzędnicy, IV/1; – Bieniak J., Głos w dyskusji, „Studia Źródłozn.” T. 20: 1976 s. 124–5; tenże, Mistrz Wincenty o współczesnych mu Piastach, w: Eu-ropa środkowo-wschodnia w polityce Piastów, Red. K. Zielińska-Melkowska, Tor. 1997 s. 35–9; tenże, Mistrz Wincenty w życiu politycznym Polski przełomu XII i XIII wieku, w: Mistrz Wincenty Kadłubek. Człowiek i dzieło, pośmiertny kult i legenda, Kr. 2001; tenże, Polska elita polityczna XII wieku, cz. III A, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 1990 IV 49, 88–92; toż, cz. III C, tamże, W. 1999 VIII 10, 13–14, 42; toż, cz. III D, tamże, W. 2001 IX 22, 33–4; Mosingiewicz K., Śliwiński B., Rycerstwo polskie w falsyfikacie Kazimierza Sprawiedliwego z końca XII wieku, „Kwart. Hist.” T. 88: 1981 z. 3 s. 715, 719–22; Semkowicz W., Nieznane nadania na rzecz opactwa jędrzejowskiego, tamże T. 24: 1910 s. 88; Starnawska M., Drzwi Gnieźnieńskie a konflikty polityczne w Polsce w ostatniej ćwierci XII w., w: Imago narrat. Obraz jako komunikat w społeczeństwach europejskich, Red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wr. 2002 s. 274–5; Śliwiński B., Kasztelan wrocławski Jaksa. Pochodzenie i kariera, „Sobótka” T. 44: 1989 s. 543–55 (o potomkach Wincentego, syna S-a); tenże, Lisowie Krzelowscy w XIV–XV wieku i ich antenaci. Studium genealogiczne, Gd. 1993 s. 155–77; Wędzki A., Glosy do Słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w średniowieczu (Szreniawa-Biskupice, «Coccha»-Szczepanowice), w: Homines et societas. Czasy Piastów i Jagiellonów. Studia historyczne ofiarowane Antoniemu Gąsiorowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, P. 1997 s. 77–80; – Długosz, Annales, VI; Kod. katedry krak., I; Kod. maz. (Kochanowskiego), nr 89, 142, 143; Kod. Mpol., II; Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), Kronika polska, Oprac. B. Kürbis, Wr. 1992 s. VIII–XIV; Mistrza Wincentego Kronika polska, Oprac. K. Abgarowicz, B. Kürbis, W. 1974 s. 11–12; Mon. Pol. Hist., III (Roczn. franciszkanów, Kron. pol., Kron. książąt pol.); Mon. Pol. Hist. (S.N.), X/2 (Katalogi biskupów krak.), XI (Magistrii Vincentii dicti Kadlubek Chronica Polonorum).
Błażej Śliwiński